GEMLİK’TE DEMOKRAT PARTİ’NİN KURULUŞU VE ANILAR

Cumhuriyetin ilanından beri tek partili rejimle yönetilen Türkiye, savaşın kazananlarının ve savaş sürecinde ülke içindeki bazı dinamiklerin dayatması sonucu çok partili siyasal hayata geçmiştir. Bu süreç sancılı olsa da demokrasinin tohumları atılmıştır. Tek parti yönetiminden bıkkınlık duyan halk artık yeni alternatifler aramaya başlamıştır. Durumun farkında olan Milli Şef İsmet İnönü çok partili rejim için ufak adımlar atmaya başlamıştır.

DP’nin kurucusu Celâl Bayar, önce milletvekilliğinden sonra da CHP’den istifa etmiş, 1 Aralık 1945’te parti kuracaklarını açıklamıştır. İnönü tarafından Çankaya Köşkü’ne çağrılan Bayar, cumhurbaşkanından gerekli desteği aldıktan sonra 7 Ocak 1946 günü Demokrat Parti (DP) kuruldu. 8 Ocak 1946’da Celal Bayar Demokrat Parti (DP) Genel Başkanı oldu.

Demokrat Parti kurulmadan daha birkaç ay öncesine dek kurucusu olan dört isim, Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü CHP üyesiydiler. Yeni partinin başkanı olan Celal Bayar, Atatürk’ün son başbakanı ve CHP Genel Başkan Vekili’ydi. DP’nin kuruluş süreci içinde İnönü ile sürekli ilişki içinde olmuştu. Kurucuların ne sola, ne de meşru olmayan sağa, hiçbir yakınlıkları yoktu.

Parti kurucuları siyasi söylemlerinin merkezine “Türkiye’ye demokrasi getirmek” iddiasını yerleştirmişlerdir. Gerçekten de DP’nin kurulduğu 1946 yılından, iktidarı devraldığı 1950 yılına kadar sürdürdüğü başarılı addedilen muhalefet döneminde, özgürlükçü demokrasi ve liberal ekonomi politikasını programının merkezine alarak hareket etmiştir.

Vatan Cephesi: Demokrat Parti iktidarı döneminde başbakan Adnan Menderes tarafından kurulan siyasi oluşum. DP’nin il ve ilçe teşkilatları ile gençlik kollarını bir araya getiren oluşumda, DP destekçilerinin isimleri radyodan düzenli olarak halka açıklanmaktaydı. Bunun yapılmasındaki amacın gitgide güçlenen muhalefete karşı gövde gösterisi yapmak olduğu ve halkı kutuplaşmaya ittiği iddia edilmiş, bu uygulama 27 Mayıs 1960 Darbesi‘nin de önemli gerekçelerinden biri olmuştur. Bu uygulamayı destekleyenlere göre Vatan Cephesi sadece iktidardan memnun olanların oluşturduğu bir sivil toplum örgütlenmesidir.

Gemlik DP Merkez İlçe Başkanı Muhtar Alemdar ve DP Belediye Başkanı Hüsamettin Öktem’in yaşadığı sorunlar parti genel merkezi tarafından dahi bilinmekteydi. Esasında partilerin seçilen yönetim kurulu kendi arasında bir görev bölümü yapmaktaydı. Gemlik’te bu örgütlenme ile ilgili bazı anlaşmazlıkların yaşandığı görülmektedir. Tarhan Erdem, bu örgütlenmeyi demokratik olarak nitelendirirken, İbrahim Cüceloğlu bu örgütlenmenin hiyerarşik bir düzen içinde gerçekleştiğini bu nedenle sorunlar yaşanmasının mümkün olduğunu ifade etmektedir.

Demokrat Parti’nin Gemlik teşkilatı Bursa teşkilatından daha önce kurulmuştur. Gemlik’te partinin kurucu başkanı, bir zamanların “gözü pek ittihatçısı”, Cumhuriyet döneminin CHP İlçe Başkanı ve Belediye Başkanı Dr. Ziya Kaya’dır. Yani Celal Bayar’ın köylüsü Umurbeyli Dr. Ziya Kaya. DP Gemlik kurucuları arasında Ömer Özdemir, İbrahim Akıt, Hüseyin Adalı, Hüseyin Avni Beceren, Hüsamettin Öktem, Ahmet Çorum ve Süleyman Turan vardı.

Bursa’da çok güçlü olan DP ocak ve bucak teşkilatlarına üye olan vatandaşlar, Vatan Cephesi Ocakları’nın açılmasıyla daha da güçlenmişti. Özellikle Bursa Ekspres ve Hâkimiyet gazetesinde, bu ocaklara kayıt olanların çok fazla olduğu ileri sürülürken, muhalefet yanlısı olan Yeni Ant, katılımların belirtildiği kadar fazla olmadığını ifade etmektedir. Bursa’nın ilçelerinde haftalık yayımlanan gazetelerde ise Vatan Cephesi haberlerine rastlanmamaktadır. Bunun yerine iktidar partisinin çalışmaları ya da bölgede yaşanan olaylara yer verilmektedir. Merkez ilçelerde yayımlanan iktidar yanlısı gazetelere göre başta şehir merkezi olmak üzere, diğer ilçelerden ve özellikle kırsal alandan çok sayıda vatandaş, üyesi oldukları partilerden ayrılarak Vatan Cephesi’ne kayıt yaptırmıştı. Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın, Gemlik ilçesine mensup olması Demokrat Parti’nin bölgedeki gücünü arttırıyordu. Hatta öyle ki; Bursa, Demokrat Parti’nin kalesi olarak görülmekteydi. Bu nedenle de partinin 1958’de böyle bir teşkilatlanmaya gitmesi, Bursalıları heyecanlandırmış ve hemen teşkilatlanma çalışmalarına başlanmıştı. Bu da Vatan Cephesine gösterilen ilginin büyüklüğünü göstermekteydi.

Naci Pehlivan: İlçemizde DP kuruculardan kunduracı Osman Usta’nın (Gülen) oğlu Duru Gülen bu partinin kuruluşu ile ilgili babasından dinlediklerini şöyle anlatıyor, “1946 yılının başında Ankara’dan Dr. Ziya Kaya’ya yakın arkadaşı ve köylüsü Celal Bayar’dan bir telgraf gelir. Telgrafta; “Ziya, Demokrat Parti’yi kuruyoruz. İlk teşkilatın Gemlik’te kurulmasını arzu ediyorum. Baki selamlar”

Telgrafı alan Ziya Kaya da yakın dostu Osman Usta’yı hemen yanına çağırır. Telgrafı okur. “Ne dersin?” Diye usulen sorar. Osman Usta; “Ben hazırım, hemen faaliyete geçelim” der. “Kimlerle görüşelim” diye hemen müzakere ederler.

Osman Usta;”Ben adalı Hüseyin ve Çıpa Mustafa Bey’le hemen görüşür ve olurlarını alırım” der. Gemlik’in itibarlı iş adamlarından, zahirecilik yapan bu kişiler Dr. Ziya Bey’in de dostlarıdır. Varılan görüş birliğinin ardından Osman Usta derhal ikisi ile temasa geçer ve bu zatlardan beklediği olumlu desteği alarak döner.                                                                               

Yine yakın arkadaşları manifaturacı Hüsamettin Öktem ile görüşülür. Aynı gün iki kişi daha bu teşebbüse katılır. Yedi kişi olunca sayı tamamlanır. Türkiye de bu partinin ilk teşkilatı böylece kurulmuş olur. Ertesi gün ilçe teşkilatının kurulduğuna dair cevabi telgraf çekilir. Yeni üye kaydı yapılması için üye kayıt defteri tutulur.

İlk ilçe Başkanlığı

Ziya Bey, tevazu ve olgunlukla ilk ismin Osman Usta’nın olmasını isteyerek defterin (1) numarasına kaydeder. Osman Usta Demokrat Parti’nin ilk isimlerindendir. Sıra parti binasına gelmiştir. Osman Usta “Uygun bir yer bulununcaya kadar tabelayı benim dükkanıma asalım” der. Bu öneri kabûl edilir. 50_70 cm ebadında beyaz zemin üzerine “Demokrat Parti İlçe Teşkilatı” yazan tabela asılır. Bir süre sonra Ziya Bey, evinin caddeye bakan giriş kat odasına bir kapı açtırır ve ilçe teşkilatı oraya taşınır. Artık kasabada hareketlilik başlar. Müthiş heyecanlarla dolu olan bu müteşebbis insanlar işlerini güçlerini bırakarak yalı boyundaki köylere deniz motorlarıyla, diğer köylere atlarla giderek teşkilatlanmayı sürdürürler.

1946 seçimlerine geçilir. Duru Gülen babasının bir hatırasını şöyle anlatıyor.

“Babam sohbetlerde hep anlatırdı.1946 seçimlerinde Şahinyurdu köyündeki seçimlerde müşahit olarak görevlendirilmiş. Onu Gemlik yöresinde tanımayan kimse yok. O zaman seçimler açık oy gizli sayım usulüne göre yapılmış. Yani oyu atarken kime oy verdiğini kurula göstererek atacaksın. Oy verme işlemi bitince de gizli sayım yapılıyormuş. Köylüler oy kullanıp çıktıktan sonra Demokrat Parti’ye oy verdiklerini anlatmak için babama başlarıyla tamam işareti vermişler. Oy verme işlemi bitince sandık mühürlenmiş. Babam seçimde hile yapılacağını sezince mühürlenen sandığı kaptığı gibi dışarı fırlamış. Babam önden, jandarmalar arkadan Gemlik’e doğru koşmuşlar. Babam akşam karanlığında saklanarak jandarmalardan kurtulmuş.

Sandığı gece Seçim Kurulu’na teslim etmiş. Kendisini hemen tutuklamışlar. Zamanın CHP Başkanı Danış Ekim Bey, herkes tarafından sevilen sayılan bir kişi ve aynı zamanda komşumuz olduğu için araya girerek Osman Usta’yı kurtarmış.”

Türkiye çapında yapılan açık oy gizli sayımlı bu seçimde DP %13 oy aldı.14 Mayıs 1950’de büyük bir oy farkı ile iktidara gelen Demokrat Parti’nin o günkü halk arasındaki sevincini Zebercet Coşkun şöyle anlatıyor:

“14 Mayıs 1950 gecesini anlatıyorum. Efendim, ne o gece ne de sonraki günlerde korkulaçak bir şey olmadı. Yani olay falan çıkmadı Gemlik’te. CHP’liler sus pus, onlarda ses yok ama Demokratlar davul zurna sokak sokak dolaşıyorlar. En çokta halk partili olanların evleri önünde gümbür gümbürdüyormuş davullar.

Babam öyle hatır kıran bir kişi olmadığından bizim kapının önünde bir gürültü çıkmadı da bir ev aşağımızdaki köşe dükkanın sahibi olan kunduracı Osman amca Umurbeyli’dir (Muratobalı) olduğu teyit edildi). Kunduracı Osman koyu Demokrat. Karşı komşumuz singer Ali Efendi de Umurbey’li. Yine karşı komşulardan Camcı Nuri Efendi hep Umurbey’li bunlar, hep Demokrat. Camcı Nuri efendi, Singer Ali Efendi’nin kardeşi olur. Biz pencereden tülün arkasından seyrediyoruz dışarıyı. Kalabalık büyüdükçe büyüyor. Sadece Demokratlar, sadece çocuklar değil, gelen geçen herkes katılıyor kalabalığa, davul zurna eşliğinde oynuyorlar. Dost düşman bir arada derler öyle. Oynayanlar, seyredenler kim, kimdir belli değil.

Dağıstanlı Şemseddin efendiyi görüyorum. Omzunda oğlu Yaşar, ikisi birden el çırpıyorlar. Köylerden akın akın inen insanlar, Gemlikli Demokratların oynadıkları oyunlara bakıyor, el çırpıyor, keyiften ağzı kulaklarında. O keyiflendikçe babası da keyifleniyor. Kalabalık da yığıldıkça yığılıyor. Kimler yok ki…

Birara Hüseyin Taran amcayı da o halka olmuş kalabalığın arasında gördük. Biz onu Halk Parti’li bilirdik oysa. Babam “Onun ne düşüncede olduğunu artık Allah bilir” dedi o kızgınlıkla. Kunduracı Osman amca, tabii ki olacak oynayanlar arasında. Singer Ali amca sokağa çıkmamış, pencereden seyrediyor dışarıyı, keyiften ağzı kulaklarında onun da. Bunlar hep Umurbeyli, o günde gün Umurbeylilerin. Sadece Umurbeyliler değil, gelen geçen hep bakıyor, şenlik bu niye kaçırsınlar.

Şarapçı Ali Bey amcayı görüyorum CHP’lidir Ali Bey. Bu kalabalığın içinde ne işi var ki? Yoğurtçu Cemal amca ile yan yana öyle dikiliyorlar. Her zamanki gibi dört beş günlük sakalı var. Ali Bey gibi giyimli kuşamlı değildir. O ses şölen, o şenlik, her biri göçüp giden insanlar.”

DP’nin açılışı- Umur Çorum arşivi: Soldan sağa Mehmet Şükrü Çorum, Ahmet Talat Çorum, Hakkı Şengezer, Hasan Semerciler, Ömer Alkaya, Muhtar Alemdar, arkada fötr şapkalı Mustafa Yıldız, önde Nezahat Semerciler, Bengi Çorum, Muhtar Alemdar’ın arkasında Abdurrahman Bey.

Dr. Ziya Kaya’nın DP’li olduğu döneme ait bir haber

Demokrat Parti, 7 Ocak 1946’da kurulan, kurulduğu yıl yapılan seçimlerde azınlıkta kalıp 4 yıl sonra yapılan seçimlerde (14 Mayıs 1950) 27 yıllık tek parti dönemini sona erdiren, Türkiye Cumhuriyeti’nde çok partili seçimle iktidarı kazanmış ilk Türk siyasi partisi. Sırasıyla 1950, 1954 ve 1957 seçimlerini kazanmış ve 10 yıl boyunca (1950-1960) iktidar olmuştur. Demokrat Parti, 27 Mayıs 1960 Askeri Müdahalesi ile iktidardan düşürülmüş ve 29 Eylül 1960’ta kapatılmıştır. Demokrat Parti’nin kısa adı DP’dir.

Gemlik (Hüsusi): 28.5.948 günü Gemlik ilçesinden etraf ve köylerden gelen binlerce Demokrat Partili vatandaşın iştirakiyle mühim bir toplantı yapıldı. Bu toplantıda evvela Gemlik ilçesi| Demokrat Parti Başkanı Dr. Ziya Kaya mİkrofon başına gelerek Demokrat Partinin amentüsü olan (Hakimiyet kayıtsız şartsız milletindir) düsturunun üç defa tekrarlanmasını teklif etti. Bu düstür hazır bulunan vatandaşlar tarafından üç defa tekrarlandıktan sonra, Demokrat Parti başkanı Dr. Ziya Kaya kısa ve heyecanlı bir konuşma yaptı, sık sık alkışlandı. Müteakiben Gemlik de misafir bulunan Edremit ilcesi Demokrat Parti başkanı Dr Muharrem Tuncay mikrafon başına gelerek Edremitli Demokrat vatandaşların selam ve sevgilerini Gemlik demokratlarına sunduktan sonra, bir saat kadâr uzun ve dinleyiciler tarafından sık sık alkışlanan heyecanlı bir konuşma yaptı.

Edremit Demokrat Partisinin hangi istirap neticesi olarak doğduğunu, nasıl kurulduğunu, kısa bir zaman zarfında kazandığı muazzam ekseriyetin sebeplerini izah ettikten sonra sözlerini, bütün Türk milletinin arzuladığı seçim kanununa intikal ettirerek milli iradenin ‘tam mana tecelli edebilmeki için derin ileri sürdüğü ve seçim kanunun kabul edilmesi  ancak bu şekilde seçim emniyetinin sağlanabileceğini ifade etti. Ve bunun ehemmiyetini etraflıca izah etti, dinleyiciler büyük heyecanla «Doğru doğru « sözleriyle ve alkışlarla tasdik ediyorlardı.

Konuşmadan sonra tekrar Demokrat Parti’nin amentüsü olan “Hâkimiyet kayıttız şartsiz milletindir» düsturunu hep beraber tekrarladıktan sonra toplantıya son verildi. Diğer taraftan 31.5.948 tarihinde komşu ilçeleri ve etraf nahiye ve köylerinin iştirakiyle bir miting yapılmıştır. Bu mitingde konuşma yapmak içinde Edremit Demokrat Parti başkanı Dr Muharrem Tuçay da davet edildi. Bursa da yapılan mitingden intibalar Çanakkale, Balıkesir, Bursa hatâtileri Demokratlarının iştirakile yapılan mitinge katılmak üzere gelen köylüler Bursa da candan tezahürle karşılandılar. Mitingi müteakib tarihi âbideler gezildi. Bursa müstesna bir gün yaşadı. Kaynak: 1 Haziran 1948 Tarihli Yeni Sabah Gazetesi

Sonraki yıllarda Gemlik teşkilatı: Ayaktakiler: solda Bekir Batıray, Nurettin Özer, Vedat Çırpan, Umur Çorum, Abdurrahman, Emin Dalkıran.
Oturanlar: soldan Necati Arda, Celal Bayar, İbrahim Onur, Mustafa Tayyar.

Umurbey- Köylüler ve partililer

Köylüler İftiralara İnanmıyor: “Halkın Kalemiyle Celal Bayar” kitabının yazarı olan Ertuğrul Seyhan, eski cumhurbaşkanıyla Umurbey’de zaman zaman buluşmuş. Bayar’ın Yassıada günlerinden sonra çok yakınında bulunmuş. Bayar’ın düşünürken elinin serçe parmağını dudağına götürdüğünü aktaran Seyhan, Bayar’ın memleketi olan Umurbey’in bütün seçimlerde topyekün Demokrat Parti’ye oy verdiğini ifade etti. Seyhan, seçimde CHP’ye gözcü olarak gelen üyenin dahi düzen bozulmasın diyerek saygı gösterip oy kullanmadığını anlatıyor.

Adnan Menderes, Muhtar Alemdar, arkada Adem Uzunlar

Tuğal Kösemen:  Babam Hasan Kösemen; 1946’dan itibaren Demokrat Parti’nin Bursa, Gemlik ve civar kasaba köylerinde bütün teşkilatlanma çalışmaları içinde fiilen bulunmuştur.

Çocukluğumuzda hatırlıyorum, 1950 öncesi yıllarda gizli toplantılarını gece yarıları mezarlık altında Kahveci İsa’nın enginar bahçesindeki bağ kulübesinde yaparlardı. Bursa dahil bütün köy ve kasabalarını Gemlik’ten bir grup halinde gece gündüz dolaşırlardı. 1950 seçimlerini Demokrat Parti kazanınca, babam 1960 askeri darbesine kadâr hem Hamidiye Mahallesi bucak başkanlığı,  hem de ilçe teşkilatı genel sekreterliği yaptı. Rahmetli Muhtar Alemdar’ın bütün başkanlık dönemlerinde teşkilat genel sekreteri idi. Ben küçük yaşlarımda akşamları ve hafta sonlarında gider babamı şehir parkı karşısındaki Demokrat Parti ilçe merkezinden alırdım. 1960 darbesi olduğu sırada ellerinde thomson makinalı tüfekli teğmen ve astsubaylar direk fabrikadan jip ile babamı alıp Askerlik Şubesi’ne götürmüşler, ondan Demokrat Parti merkezinin anahtarlarını almışlar. Garnizon komutanı albay babamı sabahtan akşam saatlerine kadâr sorgulamıştı. O günün akşamı bizim evimizde askerler tarafından basılmış ve didik didik aranmıştı. O askeri darbe olayı yılı ailemiz için kötü anılarla dolu.

Babam yaklaşık 40-45 kez (abartmıyorum) Askerlik Şubesi’ndeki garnizona götürülüp saatlerce sorgulanmış ve her seferinde akşam salınmıştı. Garnizon komutanı Albay babamın son alınışında odasına davet etmiş ve kahve ikram etmiş. Ve babama, “Hasan Bey, bu güne değin hakkınızda 650 civarında ihbar vardı. Bunların çoğunun, yaptığımız tespitte müfrit muhalefet yanlısı olduklarını da gördük ama ben bunun için sizi aldırıp sorgulama yapmak mecburiyetindeydim.

“Gördüm ki siz dürüst ve namuslu bir yurttaşsınız. Şimdi evinize gidiniz ve sizi birileri herhangi bir şekilde rahatsız edecek olursa mutlaka doğrudan bana gelin lütfen” diyerek babamı uğurlamış.

En son görüştüğüm kişi bizzat makamıma gelerek sizin hakkınızda çok olumlu sözler söyledi. Sizin çok dürüst ve yurtsever bir kişilik olduğunuzu bizzat bana anlattı “demiş. Bu kişi kimdi biliyor musunuz? Reyhan Hanım, CHP ilçe teşkilat başkanı merhum saygıdeğer büyüğümüz Daniş Ekim. Babamın defalarca garnizona alındığını bir şekilde öğrenmiş ve garnizon komutanı ile konuşmaya gitmiş. Komutan bunu babama söylediğinde, babam anlatırdı ve derdi ki, “Daniş Bey’e saygım, sevgim boşuna değilmiş.”

O yıllarda babam aynı zamanda Sunğipek Fabrikası’nda işçi baş temsilcisi ve de Sunğipek işçi sendikası genel sekreteri idi. Babamın böyle de bir siyasi kimliği vardı. Ben Bursa’da lise öğrencisiydim. 60-61’yılları ailemiz için sıkıntılı yıllardı. Evimiz İstiklal Caddesi’nde dörtyol ağzında idi. 1961 seçimlerine kadâr evimizin önünde cadde kaldırımı üzerinde yüz metre sağa-sola volta atan thomson’lu askerler gece gündüz olurdu. Yani evimizi gözetim altında tuttular.

Reyhan Hanım, babanızın dayısı Belediye Başkanı Hüsamettin Öktem’in ve diğer görevlilerin de başına gelenleri çok iyi hatırlıyor ve biliyorum.

İkinci anekdot ise: Darbenin ertesi günü hiç unutmuyorum Cumartesi günüydü, İstiklal caddesi dörtyol ağzında evimizin önünde birden bir kamyonet durdu ve üzerinde davul-zurna ekibi ve 7-8 kişi yere atlayıp oyun havaları çalıp göbek atmaya başladılar. Tabi patırtıyı duyunca biz hepimiz pencereye koştuk. Bu davul-zurnalı gurubun başında şahsen tanıdığımız ve müfrit CHP’li olduğunu bildiğimiz yaşı 70’in üzerinde cahil birisi. Babama husumeti nereden olduğunu bilmediğimiz bu insan sokağa çıkma yasağı olduğu halde o 7-8 kişiyle penceremiz altında saatlerce yaşından, başından utanmadan davul-zurna çaldırıp göbek atmıştı. Şimdi bu iki zıt olayı siz değerlendirin. Babam rahmetli dayınız Hüsamettin Öktem Bey’den de çok sitayişle bahsederdi. Günümüzde keşke onlar gibi yalnızca ilçeyi ve halkını düşünen, onlar için ömrünü vakfeden idealist insanlar olsa. Yeri geldiği için yaşamımdaki bu iki çarpıcı anekdotu da anlatmak istedim.

KAYNAKLAR: Kaynak: Yüksek Lisans Tezi Selma Baytekin/ Naci Pehlivan-Gemlik/ Zebercet Coşkun- Kimler Geldi Kimler Geçti/ Reyhan Çorum- Anılarda Yaşarken Gemlik/ Gazete Haberleri

NOT: Daha önce gazetemizde anılarına yer verdiğimiz Sn. Hakkı Çakır’ı 19 Aralık 2024 Perşembe günü kaybettik. 1984-1989 yılları arasında Gemlik Belediye Başkanlığı görevinde bulunan Hakkı Çakır, 1977’de kendi isteğiyle emekliye ayrıldı. Adalet Partisi (AP) saflarında politikaya atıldı. 1980’de ilçe yönetim kurulunda görev aldı. “12 Eylül” 1980’den sonra bir süre politikadan uzaklaştı. Daha sonra ANAP kurucuları arasında yer almış ve ANAP’tan Belediye Başkanı seçilmiştir. Saygı ve rahmetle anıyoruz.