“VELHASIL BURSA SUDAN İBARETTİR”

Evliya Çelebi’den bugüne çok şey değişti. Kurnasında suyu akmayan çeşmelerle, restore edilen hamamlarla birlikte hamam kültürü de günden güne yok olmakta. Oysa Yeşil Bursa, hamamları ve kaplıcaları ile ünlü bir yerdi. Sadece hamamlar değil elbette, sokak çeşmeleri de ne yazık ki sadece görüntüden ibaret.

Ünlü Gemlik Kaplıcası (ılıca) ilginç mimari yapısı ile yeniden düzenlendi. Defalarca kurdele kesilerek temeli atılan, yapımı, suyu, açılışı ile çok konuşulan kaplıcanın artık Gemlik’e kazandırılması beklenirken, yakınlarda internette bir takım çirkin amaçlarla kullanıldığına dair haberler eminim herkesi üzmüş olmalı. Anılarımızda çok önemli yere sahip bu tarihi kaplıca eskiden Gemlik’e turizm açısından büyük değer katmaktaydı.

Umarız artık bir an önce Gemlik yeniden kaplıcasına kavuşur. Magazin haberlerini bir yana bırakarak madem “SU” dedik dönelim hamamlara.

“Bursa sudan ibarettir” diyen Evliya Çelebi bugün yaşıyor olsaydı çok üzülürdü. Zengin su kaynakları ile tarihin her döneminde hamamlar, çeşmeler yapılmıştır. Osmanlı’da Türk köylerinde mutlaka hamam bulunurdu. Zira evlerin çoğunda hamam bulunmamaktaydı. Sadece Bursa merkezde yazılı kaynaklara göre 55 kadar hamam olduğu bilinmektedir.

Gemlik’te de meşhur ılıcası dışında; Çarşı ve Balıkpazarı hamamları, Armutlu Kaplıcaları (o zamanlar Armutlu Gemlik’e bağlıydı), Narlı, Karacaali, Büyük Kumla eski köydeki iki hamam, Kumla, Umurbey, Fındıcak gibi köylerdeki kimi tescilli, kimi tescilsiz hamamları sayabiliriz.

Hamamlar, mimari yapısı ve işlevselliği dışında geleneksel yaşamın bir parçası, sosyal yaşam alanları olarak geçmişten günümüze kadar varlıklarını sürdürmüştür.

Sadece yıkanma, arınma amacı ile değil, bunun dışında önemli günlerde, bayramlarda, düğünlerde, gelin hamamları, sünnet hamamı, lohusa hamamı, adak hamamı geleneği için de kullanılmıştır. Hamamda kullanılan eşyalardan peştemal, hamam tası, sabun, kese, havlu, takunya ya da terlik, geçmişten günümüze şekil değiştirse de hamamda kullanılan etnografik malzeme olarak hamam kültürü içindeki yerini almıştır.

Hamamcı, natır, tellak gibi meslekler de geçmişimizle birlikte tarihe karıştı.

Halk edebiyatı açısından bakıldığında hamamlar ile ilgili anlatılan hikayeler, efsaneler hamamların kullandıkları şifalı sıcak suyun kaynağı, suyun iyileştirici özellikleri ile ilgili anlatılanlar, hamamda oynayan çengiler, maniler, yapılan kınalar, hamam bohçaları hamam kültürünü tamamlayan geleneksel kültür unsurlarıdır.

Bugün köşe yazımda; tarihi, tescilli bir hamamımızın kısaca tarihine ve adından gelen efsanesine yer vereceğim.

ARAP HAMAMI

Hamamın arkadan görünüşü

1 Haziran 2015 Basın Bülteni: “Tarihi Arap Hamamı Gerçek Kimliğine Kavuşuyor” diye bir haber yayınlanmıştı ve haberde, “Bursa Büyükşehir Belediyesi, Gemlik’in Küçük Kumla Köyü’nde bulunan ve yüzlerce yıl önce yaptırıldığı tahmin edilen Arap Hamamı’nı ilk günkü ihtişamına kavuşturmak için başlattığı proje çalışmalarını tamamladı.

Büyükşehir Belediye Başkanı Recep Altepe, Anıtlar Kurulu’nda onay bekleyen projenin ardından ihalenin yapılacağını ve restorasyonla birlikte Gemlik ile Küçük Kumla’nın önemli bir tarihi esere daha kavuşacağını söyledi” deniliyordu.

31 Temmuz 2018’de yine Bursa Büyükşehir Belediyesi yayınladığı bir haberde şu başlığı kullanmıştı:

Tarihi ‘Arap Hamamı’ küllerinden doğuyor

Bursa’nın Gemlik ilçesinde bulunan tarihi Arap Hamamı’nın restorasyonunda sona gelindi. Tarihi hamamın restore edildikten sonra kültür merkezi olarak kullanılacağı bildirildi.

Bursa Büyükşehir Belediyesi, Gemlik’in Küçük Kumla beldesinde bulunan ve yapılış tarihi bilinmeyen Tarihi Arap Hamamı’nın restorasyonunu üstlendi. Tamamlanma aşamasına gelen çalışmaların ardından, eşsiz mimari özellikleri bulunan tarihi hamamın kültür merkezi olarak kullanılacağı açıklandı.

Büyükşehir Belediyesi’nin Arap Hamamı’nda gerçekleştirdiği çalışmalar kapsamında ilk olarak, tarihi yapının yenileme işlemleri için Türkiye Anıtlar Kurulu’ndan onay alındı. Daha sonra Büyükşehir Belediyesi, hamamın ayağa kaldırılması yönünde yenileme projesi hazırladı. 3 bin 700 metrekare alana sahip tarihi yapının etrafında bulunan ve mülkiyeti Gemlik Belediyesi’ne ait olan iki katlı bina ile özel mülkiyet bir binanın yıkımı gerçekleştirildi. Kimliğini kaybetmeye başlayan tarihi hamamın çatısı, külhan kısmı ve tamamen incir ağacıyla kaplanmış su deposu, güçlendirme çalışmalarına alındı. Kaba tadilatı tamamlanan ve ince işçiliklerine geçilen tarihi yapının, yenilenen yüzüyle kültür merkezi olarak hizmet vermeye devam edeceği belirtildi.

7 Ocak 2025

Bugün geldiğimiz durumda ise üstünden geçen on yıla rağmen; hamam, hamam olma özelliğini kaybetmiş ve henüz ne olacağının akıbetine karar verilememiştir. Kumla iç Köy Muhtarı Sn. Nuri Can bakmış ki muhtarlık binası da yok, bir masa ve bir sandalye koymuş hamamda görev yapmaya çalışmaktadır.

Kumla kitabımızın hazırlık aşamasındayız. Bu hamamda köyün eski nüfus defterlerini inceledim ve birkaç gün bu amaçla orada çalışma yaptım. Nuri muhtar da köye turizm açısından bir müze kazandırılmasını çok istiyor. Turizm amaçlı gittiğimiz yerlerde ve Bursa’nın ilçesi İznik’te hamamlar “Hamam Müzesi” olarak kullanılmakta, kültüre ve turizme hizmet etmekte. Gemlik ise restore edilen ve kullanılmadığı için günden güne yine harap olan, restore edilemeyen ya da Umurbey gibi yarım kalan hamamları ile çok şanssız. Müzeleri olmayan Gemlik’e Balıkpazarı’na da değer katacak Balıkpazarı Hamam Müzesi çok yakışacaktır. Restore olmuş bir hamamı müze olarak yapmak çok zor olmasa gerek.

Bugüne kadar gelmiş geçmiş tüm belediye başkanlarımız ve meclislerin ne yazık ki “Tarihe ve Kültüre” gereken önemi vermediğini üzülerek düşünüyorum. Sanayinin gelişmesi adına yaptıkları çalışmanın yarısını bu amaçla kullanmış olsaydılar ve bizlerin gözü ile Gemlik’e baksaydılar şimdiye kadar turizm açısından çok ileride olabilirdik.

Kadriye Komit ile hazırladığımız Kumla kitabımızda Arap Hamamı ile ilgili köylülerin anlattığı nişan, düğün, sünnet geleneğine ve yaşanmışlıklara daha geniş yer vereceğiz. Arap Hamamı’nı köyde birçok kişi ve ailenin çalıştırdığı bilinmektedir.

Arap Hamamı yeri ve tarihçesi

Kumla Şükrü Alemdar Mahallesi 70 pafta 4080 parselde yer almaktadır.

Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nda hamamla ilgili tescil kaydına rastlanmamıştır. Hamamın kitabe yeri boştur. Hamamın yapılış tarihine ait bir bilgiye incelediğimiz kaynaklarda ulaşamadık.

Yakın bir tarihe kadar kullanılan hamam, belediye tarafından depo olarak da kullanılmıştır. Bu hamam bir dönem belediye tarafından işletildiği için Belediye Hamamı olarak da adlandırılır. Hamama yerli halk Arap Hamamı da demektedir.

Mimari özellikleri

Yapının dış duvarları dıştan sade ve sıvalıdır fakat sıvaların kısmen dökük olduğu giriş eyvanı ve doğu cephede moloz taş ve tuğla kullanıldığı anlaşılmaktadır. Üst örtü ve saçak altlarında yer alan testere dişleri tuğladan yapılmıştır. İç kısımda yapı ve niş kemerleri tuğladandır. Ayrıca soyunmalıkta yer alan havuz ve tüm kurnalar mermerden yapılmıştır. İç kısımda duvarlar ve zeminde yer alan mermer kaplamalar muhtemelen geç döneme aittir.

Hamam doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Batıda kubbeli soyunmalık, ortada güney kuzey doğrultusunda 3 bölümden oluşan ılıklık, doğuda dört eyvanlı ve eyvanların arasında halvetlerin yer aldığı sıcaklık mekânı bulunmaktadır. Ilıklık kısmının kuzeyindeki bölümden girilen doğu batı doğrultusunda dikdörtgen planını hela vardır. Su deposu, hamamın sıcaklık bölümünün kuzey duvarı boyunca uzanmaktadır.

Yapının cepheleri dıştan sıvalıdır. Hamamın batı cephesinde cephenin hafif güneyine kaymış sivri bir kemerli ve beşik tonozla örtülü giriş eyvanı yer alır. Eyvanın içinde basık yuvarlak kemerli hamama giriş kapısı vardır. Kapının üzerinde dikdörtgen kitabe boşluğu bulunmaktadır. Güney cephesi tamamen doğu cephenin güney ve kuzey cephenin doğu bölümü sonradan yapılan binalarla kapanmıştır. Kuzey cephede binaların kapatmadığı kısımda biri helanın batı duvarına bitişik olan iki payanda yer alır. Cephede beden duvarlarının ve kubbe kasnaklarının saçak hizasında iki sıra testere dişi görülmektedir.

Hamamın batı cephesinde eyvan içinde yer alan kapıdan kare planlı ve kubbeyle örtülü soyunmalık kısmına girilir. Bu bölümün batı duvarında giriş kapısı, doğu duvarının ortasında sivri kemerli niş içinde yer alan ılıklığa geçilen kapı vardır. Güney ve kuzey duvarlar sağırdır. Zeminde kapı önleri hariç kuzey ve güney duvarlarının önünde mermer kaplamalı şekiller yer almaktadır. Orta kısımda kubbe altında kare mermer şadırvan bulunur. Şadırvanın doğu tarafında daha alçak dikdörtgen bir havuz bulunmaktadır. Bu bölüm dört sivri kemer arasında dilimli ve sivri kemerli tromplarla geçilen sekizgen yüksek kasnaklı kubbeyle örtülüdür. Kubbe eteğinde güney, kuzey, doğu ve batı kenarlarında yuvarlak kemerli toplam dört pencere açıklığı yer almaktadır. Kubbe merkezinde ise onikigen bir aydınlatma açıklığı vardır.

Ilıklık; Kuzey Güney doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Doğu ve batı duvarlar arasında bulunan iki kemer, mekânı üç bölüme ayırmaktadır. Kuzeyde yer alan bölüm ayrıca alçak bir duvarla tekrar ikiye bölünmüştür. Ilıklığın ikiye ayrılan kuzey bölümünde orta bölüme bakan tarafın zemini yükseltilmiş olup bu kısımda bir musluk ve kurna yer alır. Doğu ve batı duvarlarında karşılıklı yuvarlak kemerli beş köşeli birer niş yerleştirilmiştir. Kuzey duvarların batısında yuvarlak kemerli kapıdan helaya geçilmektedir. Güney bölümünün zemini ise tamamen yükseltilmiştir. Doğu ve batı duvarlarda kuzey bölümünde görülen nişlerin benzerleri karşımıza çıkar fakat burada nişler karşılıklı değildir. Ortadaki mekân aynalı tonozla yan bölümler ise pandantiflerle geçilen kubbelerle örtülmüştür. Orta bölümdeki tonoz üzerinde sekiz, yandaki kubbelerde ise ortada sekizgen içine alınmış sekiz kollu yıldız, çevresinde yer alan sekiz açıklık vardır. Mekânın doğu duvarlarının ortasındaki kapıdan sıcaklığa geçilir.

Helâ, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı ve beşik tonozla örtülüdür. Bu mekânın tonozunda, ortada dikdörtgen doğu ve batıda altıgen ve kare olmak üzere beş açıklık görülür.

Sıcaklık; bu bölüm dört yönde dört eyvan ve eyvanların arasına yerleştirilmiş dört halvetten oluşur. Eyvanların ve halvetlerin arasında sekizgen planlı orta mekân oluşmuştur. Eyvanlar sivri kemerlerle, halvetler ise köşelerdeki sivri kemerli kapılarla bu orta mekâna açılmaktadır. Batı eyvanın içinde ılıklığa geçilen kapı bulunmaktadır. Kuzeydeki eyvanda külhan kısmına açılan bir kapı vardır. Kuzey ve güney eyvanlarının doğu ve batı eyvanlarının kuzey ve güney duvarlarda beş cepheli bir niş yerleştirilmiştir. Eyvanlarda niş ve kapı olmayan duvarlarda musluklar bulunmaktadır. Kuzeydoğu ve güneydoğu halvetlerinin doğu duvarlarında dikdörtgen birer niş, kuzey batı halvetlerinin batı ve güney güneybatı halvetlerinin batı ve kuzey duvarlarında beş cepheli birer niş bulunmaktadır. Halvetlere iki tane musluk ve kurna yerleştirilmiştir. Güneybatı halvetlerinde bir küvet olduğu görülmüştür. Mekânda yer alan beş köşeli nişlerin tümü sivri kemerlidir.

Batı eyvanında kuzey ve güney duvarına bitişik 50 santim yükseklikte birer seki yapılmıştır. Diğer eyvanların zemini orta bölümden 24 cm yüksektir. Ayrıca eyvanlardaki musluklar önünde oturma yerleri bulunur. Orta bölümde sekizgen bir göbek taşı vardır.

Eyvanlar, aynalı tonozlarla, tüm halvetler sekizgen kasnak üzerine oturan tromplarla geçilen kulübelerle örtülmüştür ve kubbelerde yer alan aydınlatma açıklıkları mekanındakilerle aynıdır. Sekizgen planlı orta bölüm böyle örtülü olup kubbe üzerinde ortada büyük bir sekizgen açıklık çevresine yerleştirilen on altı küçük açıklık mekânı aydınlatmaktadır.

Süsleme özellikleri

Hamamın dış cephesinde beden duvarları ile kubbe kasnaklarının ve eteklerinin saçak artlarında iki sıra testere dişi bulunmaktadır. Hamamın içinde ise, soyunmalık mekanının sekizgen kubbe eteğini çepeçevre mukarnaslı friz çevrelemektedir. Bu frizin sekizgen köşesine köşelerine gelen kısımlarda mukarnaslar daha geniş olup aşağıya doğru üç sıra oluşturmaktadır. Aynı türden mukarnaslar tromp ve tromplar arasındaki sivri kemerlerin üzengi taşları altında köşelerde de yer alır. Kubbe ortasındaki aydınlığın çevresinde yivli bir friz görülmektedir. Mukarnaslar sıcaklık kubbesinin eteğinde de kullanılmıştır.

Soğukluk kısmının ortasında bulunan mermer şadırvan süslemesi açısından dikkat çekicidir. Kare şadırvanın ortasında bulunan sekiz dilimli havuzun dilimleri arasına ve karenin köşelerine ortası delik sekiz yapraklı çiçek motifleri yerleştirilmiştir. Burada yer alan süslemeler oldukça başarılı örneklerdir.   (Kaynak:T.C. İstanbul Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat ve Tarihi Bilim Dalı- Büyük ve Küçük Kumla Yük. Lisans Tezi- Şennur Kaya- Danışman Dr. Ara Altun)

Hamamın yukarıdan görünüşü

BİR HAMAM EFSANESİ

Nur Sönmez Çağlar: Küçük Kumla’daki hamam bildiğim kadarı ile adını yapıldığı zamanla ilgili bir hikâyeden almıştır. Tabii ki resmi kayıt var mı bilmiyorum. Ancak Kumlalılar’ın bildiği kadarıyla, benden daha iyi bilenler varsa da düzeltsin.

Hikâye şöyle: Hamamın temeli atılır, inşaatı başlayacaktır. İşçiler çalışır, duvar örülmeye başlanır. Eertesi gün geldiklerinde duvarın yıkıldığı görülür. Bu olay birkaç kez tekrarlanır. Bir gece hamamı yapan ustalardan biri rüya görür ve rüyayı hamamın bir kurban istediği şeklinde yorumlar. Ertesi gün inşaatta çalışan Arap bir isçiyi temele iterek onu kurban eder. Arap isçi ölmüştür. Ama günlerdir tekrarlanan duvar yıkılma olayı da bitmiştir ve inşaat devam ederek hamam tamamlanmıştır. Bu sebeple de bu tarihi hamam Arap Hamamı olarak anılmıştır. Benim babaannemden duyduklarım ve bir zamanlar da bir gazetede okuduklarım bu şekilde.

Orada bir köy var yakında, hem de çok yakında. Eğer Küçük Kumla iç köye hiç gitmediyseniz; mutlaka gidin, gezin ve görün. Gerçekten görülmeye değer bir köyümüz.